Zrenjanin (Srbija)
Zrenjanin je najveći grad srpskog dijela Banata i njegov je politički, privredni, kulturni i sportski centar. Po površini od 1.326 kvadratnih kilometara najveća je lokalna zajednica u Vojvodini, odnosno druga u Srbiji. U urbanom dijelu Zrenjanina živi oko 76.000, a sa okolnim naseljima oko 130.000 stanovnika koji su pripadnici više od 20 nacionalnosti i treća je lokalna zajednica po broju stanovnika u Vojvodini. Zrenjanin je grad tolerancije, kulture, umjetnosti, sporta, mostova, mladih i snažnog privrednog zamaha.
Sporazum o saradnji Bijeljine i Zrenjanina (u rangu sporazuma o bratimljenju) 2018. godine potpisali su gradonačelnici Bijeljine i Zrenjanina Mićo Mićić i Čedomir Janjić.
Sporazum o saradnji Bijeljine i Zrenjanina (u rangu sporazuma o bratimljenju) 2018. godine potpisali su gradonačelnici Bijeljine i Zrenjanina Mićo Mićić i Čedomir Janjić.
ISTORIJA
Prvi tragovi života ljudi u blizini Zrenjanina potiču iz mlađeg kamenog doba i pripadaju starčevačkoj kulturi, a otkrivena je i nekropola iz vremena velike seobe naroda. Najraniji pisani trag naselja na mjestu današnjeg Zrenjanina potiče iz 1326. godine, mada je pomenut kao selo podignuto na tri ostrva rijeke Begej.
Smatra se da je na mjestu današnjeg gradskog centra nekad bio avarsko-slovenski ring, a potom je ovaj lokalitet bio u posjedu mađarskih vlastelina. Početkom 15. vijeka, ugarski kralj Žigmund Luksemburški darovao je Bečkerek srpskom despotu Stefanu Lazareviću kao vazalu, a ovaj kraj je ostao pod vrhovnom vlašću mađarskih kraljeva, sve dok Banat nije osvojio Mehmed-paša Sokolović 1551. godine, kada su Srbi već činili većinsko stanovništvo u zapadnom Banatu. S kraćim prekidima, turska vlast je potrajala do 1717. godine, a Požarevački mir iz 1718. godine označio je početak vlasti Habzburga koja će potrajati do 1918. godine. Iza Turaka je ostala pusta zemlja, pa je bečki dvor žurio da naseljavanjem ojača banatsku granicu prema Turskoj – broj stanovnika Bečkereka raste, ali se mijenja i nacionalna struktura: pored Srba, doseljavaju se Nijemci, Rumuni, Italijani, Francuzi, Mađari, čak i Katalonci koji svoj dio grada nazivaju „Novom Barselonom“.
Posle oslobođenja od Turaka, austrijske vlasti su pokrenule obimne radove na regulaciji Begeja, isušivanju močvara i njihovog pretvaranja u plodno zemljište. Između Bečkereka i Temišvara je izgrađen plovni kanal dug 70 kilometara, a 1745. godine u Velikom Bečkereku je otvorena i pivara, što je označilo početak industrijalizacije ovog grada. Te godine ovdje se pominje i prva srpska škola.
1769. carica Marija Terezija Velikom Bečkereku dodjeljuje privilegiju kojom uzdiže opštinu na nivo trgovišta, odnosno, slobodnog trgovačkog grada, a 1779. godine Veliki Bečkerek postaje sjedište uprave Torontalske županije. Poveljom cara Franje I 1832. godine Veliki Bečkerek je postao slobodan kraljevski grad čime su mu proširene privilegije.
U revoluciji 1848/49. godine Bečkerek ima veliki značaj, a od sredine januara do aprila 1849. godine bio je u rukama srpske revolucionarne vojske. Nakon gušenja revolucije uvršćen je u krunsku zemlju Habzburgovaca „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat“ koja je obuhvatala veći dio Banata, Bačku i dio Srema. Od 1860. godine u sastavu je ugarske polovine Dvojne monarhije, što će ostati do oslobođenja 1918. godine.
Bečkerek će u istoriji borbe za srpska politička prava u Austro-Ugarskoj ostati zapisan i kao mjesto u kojem je donesen „Bečkerečki program“ i onovana Srpska narodna slobodoumna stranka sa Svetozarom Miletićem na čelu što je označilo rađanje prve moderne stranke u Srba i dalo smjernice za političko djelovanje Srba u Ugarskom parlamentu.
I pored davanja određenih nacionalnih prava lokalnom srpskom stanovništvu, period 1849. do 1918. godine obilježila je prvo njemačka, pa mađarska dominacija. Istovremeno, to je bio period velikog privrednog napretka, a u gradu se grade mnoge privatne i javne građevine koje su do danas dio graditeljskog nasleđa koje po značaju prevazilazi okvire Zrenjanina.
Ugarska vlast u Velikom Bečkereku je najzad svrgnuta 7. novembra 1918. godine, kada su u grad umarširale srpske trupe, a, na osnovu odluka Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, održanoj 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu, ovaj dio Banata je prisajedinjen Kraljevini Srbiji.
1935. godine promijenjeno je ime grada u Petrovgrad, po kralju Petru I Karađorđeviću Oslobodiocu.
U Drugom svjetskom ratu grad je ponovo preimenovan u Veliki Bečkerek i postao je središte njemačke okupacione vlasti za Banat. U ratnim godinama, sem sporadičnih sabotaža za kojim su slijedile oštre odmazde, nije bilo značajnijih borbenih dejstava, ali je potpuno uništena jevrejska zajednica. Grad su oslobodile jedinice Crvene armije 2. oktobra 1944. godine.
1946. godine Veliki Bečkerek ponovo mijenja ime i od tada do danas zove se Zrenjanin, po narodnom heroju Žarku Zrenjaninu Uči.
Posleratni period je vrijeme novog privrednog uzleta i Zrenjanin postaje jedno od najvećih privrednih središta u Jugoslaviji.
Smatra se da je na mjestu današnjeg gradskog centra nekad bio avarsko-slovenski ring, a potom je ovaj lokalitet bio u posjedu mađarskih vlastelina. Početkom 15. vijeka, ugarski kralj Žigmund Luksemburški darovao je Bečkerek srpskom despotu Stefanu Lazareviću kao vazalu, a ovaj kraj je ostao pod vrhovnom vlašću mađarskih kraljeva, sve dok Banat nije osvojio Mehmed-paša Sokolović 1551. godine, kada su Srbi već činili većinsko stanovništvo u zapadnom Banatu. S kraćim prekidima, turska vlast je potrajala do 1717. godine, a Požarevački mir iz 1718. godine označio je početak vlasti Habzburga koja će potrajati do 1918. godine. Iza Turaka je ostala pusta zemlja, pa je bečki dvor žurio da naseljavanjem ojača banatsku granicu prema Turskoj – broj stanovnika Bečkereka raste, ali se mijenja i nacionalna struktura: pored Srba, doseljavaju se Nijemci, Rumuni, Italijani, Francuzi, Mađari, čak i Katalonci koji svoj dio grada nazivaju „Novom Barselonom“.
Posle oslobođenja od Turaka, austrijske vlasti su pokrenule obimne radove na regulaciji Begeja, isušivanju močvara i njihovog pretvaranja u plodno zemljište. Između Bečkereka i Temišvara je izgrađen plovni kanal dug 70 kilometara, a 1745. godine u Velikom Bečkereku je otvorena i pivara, što je označilo početak industrijalizacije ovog grada. Te godine ovdje se pominje i prva srpska škola.
1769. carica Marija Terezija Velikom Bečkereku dodjeljuje privilegiju kojom uzdiže opštinu na nivo trgovišta, odnosno, slobodnog trgovačkog grada, a 1779. godine Veliki Bečkerek postaje sjedište uprave Torontalske županije. Poveljom cara Franje I 1832. godine Veliki Bečkerek je postao slobodan kraljevski grad čime su mu proširene privilegije.
U revoluciji 1848/49. godine Bečkerek ima veliki značaj, a od sredine januara do aprila 1849. godine bio je u rukama srpske revolucionarne vojske. Nakon gušenja revolucije uvršćen je u krunsku zemlju Habzburgovaca „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat“ koja je obuhvatala veći dio Banata, Bačku i dio Srema. Od 1860. godine u sastavu je ugarske polovine Dvojne monarhije, što će ostati do oslobođenja 1918. godine.
Bečkerek će u istoriji borbe za srpska politička prava u Austro-Ugarskoj ostati zapisan i kao mjesto u kojem je donesen „Bečkerečki program“ i onovana Srpska narodna slobodoumna stranka sa Svetozarom Miletićem na čelu što je označilo rađanje prve moderne stranke u Srba i dalo smjernice za političko djelovanje Srba u Ugarskom parlamentu.
I pored davanja određenih nacionalnih prava lokalnom srpskom stanovništvu, period 1849. do 1918. godine obilježila je prvo njemačka, pa mađarska dominacija. Istovremeno, to je bio period velikog privrednog napretka, a u gradu se grade mnoge privatne i javne građevine koje su do danas dio graditeljskog nasleđa koje po značaju prevazilazi okvire Zrenjanina.
Ugarska vlast u Velikom Bečkereku je najzad svrgnuta 7. novembra 1918. godine, kada su u grad umarširale srpske trupe, a, na osnovu odluka Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, održanoj 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu, ovaj dio Banata je prisajedinjen Kraljevini Srbiji.
1935. godine promijenjeno je ime grada u Petrovgrad, po kralju Petru I Karađorđeviću Oslobodiocu.
U Drugom svjetskom ratu grad je ponovo preimenovan u Veliki Bečkerek i postao je središte njemačke okupacione vlasti za Banat. U ratnim godinama, sem sporadičnih sabotaža za kojim su slijedile oštre odmazde, nije bilo značajnijih borbenih dejstava, ali je potpuno uništena jevrejska zajednica. Grad su oslobodile jedinice Crvene armije 2. oktobra 1944. godine.
1946. godine Veliki Bečkerek ponovo mijenja ime i od tada do danas zove se Zrenjanin, po narodnom heroju Žarku Zrenjaninu Uči.
Posleratni period je vrijeme novog privrednog uzleta i Zrenjanin postaje jedno od najvećih privrednih središta u Jugoslaviji.
PRIVREDA
Zrenjanin je nekada bio poznat kao „najveća fabrika hrane na Balkanu“ čija prehrambena industrija je bila glavni snabdjevač čitavog tržišta nekadašnje Jugoslavije. Nakon teških godina tranzicije, Zrenjanin se vraća na staze stare slave i ponovo postaje jedan od najvećih centara za proizvodnju hrane, ali i industrije i, kao takav, važan pokretač privrednog razvoja cijele Srbije. U industrijskom sektru najznačajnije su prehrambena, tekstilna, metalska (uključujući i brodogradnju) i hemijska industrija, proizvodnja nafte i prirodnog gasa.
Svjetska banka je 2008. godine Zrenjanin rangirala na prvo mjesto među gradovima u Srbiji u pogledu ukupno organizovanog poslovnog ambijenta, a Zrenjanin je među prvim gradovima u Srbiji koji su dobili Slobodnu zonu. Na obodu grada nikle su tri nove industrijske zone, koje, zahvaljujući atraktivnim uslovima za investiranje, dobrom geografskom položaju i ambicioznim razvvojnim planovima privlače sve više domaćih i stranih ulagača, uključujući i neke od poznatih evropskih i svjetskih brendova.
Svjetska banka je 2008. godine Zrenjanin rangirala na prvo mjesto među gradovima u Srbiji u pogledu ukupno organizovanog poslovnog ambijenta, a Zrenjanin je među prvim gradovima u Srbiji koji su dobili Slobodnu zonu. Na obodu grada nikle su tri nove industrijske zone, koje, zahvaljujući atraktivnim uslovima za investiranje, dobrom geografskom položaju i ambicioznim razvvojnim planovima privlače sve više domaćih i stranih ulagača, uključujući i neke od poznatih evropskih i svjetskih brendova.
KULTURNO-ISTORIJSKE ZNAMENITOSTI
Zrenjanin i okolna naselja bogati su kulturno-istorijskim spomenicima i dragocjenim prirodnim lokalitetima.
Od graditeljskog nasljeđa u urbanoj zoni izdvajaju se Gradska kuća građena 1816-1820. i proširena od 1885. do 1887. godine, Narodno pozorište „Toša Jovanović“ iz 1839. godine (najstarije pozorište u Srbiji), Narodni muzej (nekada Finansijska palata) iz 1894, Palata pravosuđa s početka 20. vijeka, Istorijski arhiv, Biblioteka, vjerski objekti (pravoslavne crkve – Uspenska iz 1746. godine, Vavedenjska iz 1777. godine, katolička katedrala iz 1865. godine, reformatska crkva...), mali most iz 1904. godine, zgrada zlatara Karla Helmbolda (poznata i kao „Šeherezada“) iz 1900. godine, Palata Dunđerski, Sokolski dom i niz drugih objekata uglavnom skoncentrisanih u središnjoj gradskoj Ulici kralja Aleksandra.
U blizini Zrenjanina je naselje Ečka u kojem spomenici kulture – plemićko imanje porodice Lazar čiji je najpoznatiji dio dvorac „Kaštel“, građen u engleskom stilu od 1816. do 1820. godine (na otvaranju je svirao i Franc List) sa katoličkom crkvom, kao i obližnje srpska (iz 1711. godine – najstarija srpska crkva u Banatu, karakteristična i po drvenom tornju) i rumunska pravoslavna crkva privlače mnogobrojne posjetioce.
Na teritoriji Grada Zrenjanina je i Banja Rusanda, osnovana 1867. godine na obali najvećeg slanog jezera u Srbiji, poznata po ljekovitom blatu.
Pravi dragulj prirode predstavlja Specijalni rezervat prirode „Carska bara“ – prirodni mozaik barsko-močvarnih, šumskih, livadskih, stepskih i slatinskih ekosistema na 4.726 hektara, sa raznovrsnim živim svijetom koji obuhvata oko 500 biljnih vrsta, 239 vrsta ptica, 20 vrsta riba, kao i 30 vrsta sisara, rijetkih u ovom dijelu Srbije.
Od graditeljskog nasljeđa u urbanoj zoni izdvajaju se Gradska kuća građena 1816-1820. i proširena od 1885. do 1887. godine, Narodno pozorište „Toša Jovanović“ iz 1839. godine (najstarije pozorište u Srbiji), Narodni muzej (nekada Finansijska palata) iz 1894, Palata pravosuđa s početka 20. vijeka, Istorijski arhiv, Biblioteka, vjerski objekti (pravoslavne crkve – Uspenska iz 1746. godine, Vavedenjska iz 1777. godine, katolička katedrala iz 1865. godine, reformatska crkva...), mali most iz 1904. godine, zgrada zlatara Karla Helmbolda (poznata i kao „Šeherezada“) iz 1900. godine, Palata Dunđerski, Sokolski dom i niz drugih objekata uglavnom skoncentrisanih u središnjoj gradskoj Ulici kralja Aleksandra.
U blizini Zrenjanina je naselje Ečka u kojem spomenici kulture – plemićko imanje porodice Lazar čiji je najpoznatiji dio dvorac „Kaštel“, građen u engleskom stilu od 1816. do 1820. godine (na otvaranju je svirao i Franc List) sa katoličkom crkvom, kao i obližnje srpska (iz 1711. godine – najstarija srpska crkva u Banatu, karakteristična i po drvenom tornju) i rumunska pravoslavna crkva privlače mnogobrojne posjetioce.
Na teritoriji Grada Zrenjanina je i Banja Rusanda, osnovana 1867. godine na obali najvećeg slanog jezera u Srbiji, poznata po ljekovitom blatu.
Pravi dragulj prirode predstavlja Specijalni rezervat prirode „Carska bara“ – prirodni mozaik barsko-močvarnih, šumskih, livadskih, stepskih i slatinskih ekosistema na 4.726 hektara, sa raznovrsnim živim svijetom koji obuhvata oko 500 biljnih vrsta, 239 vrsta ptica, 20 vrsta riba, kao i 30 vrsta sisara, rijetkih u ovom dijelu Srbije.
MANIFESTACIJE
Najposjećenija i, svakako, najpoznatija manifestacija u Zrenjaninu su „Dani piva“, ustanovljeni 1986. godine i to je jedna od najvećih manifestacija u Srbiji koja na dnevnom nivou okuplja i po nekoliko desetina hiljada posjetilaca. „Dani piva“ se održavaju krajem avgusta i objedinjavaju sadržaje kulturnog, zabavnog, sportskog i privrednog karaktera – koncerte rok, pop i tradicionalne muzike, folklorne i gastronomske događaje, sadržaje namijenjene djeci i mladima, izložbe, sportska takmičenja, ali i sadržaje karakteristične za pivske festivale poput takmičenja u brzom ispijanju piva, držanju litarske krigle piva...
U okviru „Dana piva“ od 2000. godine održava se Međunarodni sajam inovacija, kooperacija i preduzetništva „INOKOP“.
Zrenjanin je poznat i po nekoliko etno-festivala – „Banatske vredne ruke“ i Međunarodni festival folklora „Lala“ se održavaju u okviru „Dana piva“. „Žetelačke svečanosti“ u Mužlji u slavu žetve, žita i hljeba održavaju se u julu i, pored takmičenja kosaca, ova manifestacija obuhvata izložbu i degustaciju banatskih gurmanskih specijaliteta, kao sastavnog dijela svake žetve, kao i prateće kulturne događaje.
Međunarodni festival duvačkih orkestara „Begej Fest“ prvi put je organizovan 2012. godine i od tada, svakog juna, privlači vrhunske orkestre iz zemlje i okruženja. Posebnu pažnju publike privlače nastupi orkestara na otvorenim prostorima u centru grada i uvijek atraktivni zajednički defile učesnika.
„Sremčevi dani“ u Elemiru se održavaju krajem juna i posvećeni su velikanu srpske književnosti Stevanu Sremcu, koji je jedan dio života proveo u ovom mjestu i posvetio mu svoje djelo „Bal u Elemiru“. Pored tematskih književnih večeri, tokom manifestacije se na mjesnom trgu i okolnim prostorima organizuju prigodne izložbe, koncerti, pozorišne predstave...
Orlovat je domaćin „Dana Uroša Predića“ koji se održavaju u čast jednog od najvećih srpskih slikara iz perioda romantizma, rođenom u ovom mjestu. U žiži manifestacije su susreti likovnih umjetnika, slikarska kolonija i izložbe, ali i niz pratećih programa, književnih promocija i zabavnih sadržaja kojima se evocira uspomena na Predića.
U okviru „Dana piva“ od 2000. godine održava se Međunarodni sajam inovacija, kooperacija i preduzetništva „INOKOP“.
Zrenjanin je poznat i po nekoliko etno-festivala – „Banatske vredne ruke“ i Međunarodni festival folklora „Lala“ se održavaju u okviru „Dana piva“. „Žetelačke svečanosti“ u Mužlji u slavu žetve, žita i hljeba održavaju se u julu i, pored takmičenja kosaca, ova manifestacija obuhvata izložbu i degustaciju banatskih gurmanskih specijaliteta, kao sastavnog dijela svake žetve, kao i prateće kulturne događaje.
Međunarodni festival duvačkih orkestara „Begej Fest“ prvi put je organizovan 2012. godine i od tada, svakog juna, privlači vrhunske orkestre iz zemlje i okruženja. Posebnu pažnju publike privlače nastupi orkestara na otvorenim prostorima u centru grada i uvijek atraktivni zajednički defile učesnika.
„Sremčevi dani“ u Elemiru se održavaju krajem juna i posvećeni su velikanu srpske književnosti Stevanu Sremcu, koji je jedan dio života proveo u ovom mjestu i posvetio mu svoje djelo „Bal u Elemiru“. Pored tematskih književnih večeri, tokom manifestacije se na mjesnom trgu i okolnim prostorima organizuju prigodne izložbe, koncerti, pozorišne predstave...
Orlovat je domaćin „Dana Uroša Predića“ koji se održavaju u čast jednog od najvećih srpskih slikara iz perioda romantizma, rođenom u ovom mjestu. U žiži manifestacije su susreti likovnih umjetnika, slikarska kolonija i izložbe, ali i niz pratećih programa, književnih promocija i zabavnih sadržaja kojima se evocira uspomena na Predića.
SPOMENIK KRALjU PETRU
Pored pobratimskih veza, Zrenjanin i Bijeljinu povezuje i priča o spomenicima kralju Petru I Karađorđeviću Oslobodiocu. U oba grada je je prvobitne verzije spomenika izvajao isti umjetnik – Rudolf Valdec, oba spomenika su porušena u prvim danima okupacije 1941. godine, a oba spomenika, obnovljena devedesetih godina 20. vijeka, izradio je, takođe, isti vajar – Zoran Jezdimirović iz Bijeljine.
Zrenjanin je poznat i kao grad sporta, sa “najsportskijim“ selom u Srbiji – Klekom čija imena su na Olimpijskim igrama, svjetskim i evropskim prvenstvima pronosili i pronose sportski velikani poput Dejana Bodiroge, braće Nikole i Vladimira Grbića, Snežane Perić, Ivana Lenđera, Ivane Španović, Jovane Brakočević, Maje Ognjenović... Poznat je i po Filharmoniji i horovima svjetskog ranga, „Mostu na suvom“, brojnim urbanim legendama, gradskom kupalištu „Peskari“, specijalitetima banatske, ali i kuhinja krajeva iz kojih su se u ravni Banat doselili brojni kolonisti...
Zrenjanin je poznat i kao grad sporta, sa “najsportskijim“ selom u Srbiji – Klekom čija imena su na Olimpijskim igrama, svjetskim i evropskim prvenstvima pronosili i pronose sportski velikani poput Dejana Bodiroge, braće Nikole i Vladimira Grbića, Snežane Perić, Ivana Lenđera, Ivane Španović, Jovane Brakočević, Maje Ognjenović... Poznat je i po Filharmoniji i horovima svjetskog ranga, „Mostu na suvom“, brojnim urbanim legendama, gradskom kupalištu „Peskari“, specijalitetima banatske, ali i kuhinja krajeva iz kojih su se u ravni Banat doselili brojni kolonisti...
