Istorija Grada Bijeljina

Dosadašnja arheološka i druga istraživanja daju nam sigurnu sliku kontinuirane naseljenosti Semberije još od praistorijskih vremena, odnosno, mlađeg kamenog doba, oko 5.000 godina p.n.e. Uprkos brojnim seobama, ratovima, smjenama različitih državnih i upravnih sistema u kasnijim istorijskim periodima (od vremena Rimskog carstva do savremenog doba) oblast vjerovatno nikada nije u potpunosti zapustila.

PRAISTORIJA I ANTIKA

Najstariji potvrđeni tragovi života ljudi na prostoru današnjeg Grada Bijeljina potiču iz mlađeg kamenog doba - neolita (5.000 - 3.000 godine p.n.e.). Takođe, pronađeni su i materijalni ostaci iz perioda bronzanog i gvozdenog doba. Najviše nalaza iz ovih perioda praistorije pronađeno je u atarima sela Ostojićevo, Batković, Glavičice, Dvorovi, Kojčinovac, Patkovača i Triješnica. Karakteristike grnčarije, oruđa i oružja nedvosmisleno potvrđuju kulturne veze prastanovnika Semberije sa vinčanskom neolitskom kulturom, odnosno, sa kulturama bronzanog doba – vučedolskom, kostolačkom i badenskom.

Fosil morskog ježa iz roda Clypeaster, lokalitet u selu Modran, na nekadašnjoj obali Panonskog mora i kamene sjekire iz neolita (eksponati Muzeja Semberije)

Arheološki nalazi iz gvozdenog doba vezuju se za dolazak keltskih plemena, u predvečerje rimskih osvajanja (8-1. vijek p.n.e).

U antičkom periodu (1-5. vijek nove ere) Semberija je, kao i cijela Posavina, bila dio rimske provincije Panonije. Najznačajnija arheološka otkrića iz rimskog perioda pronađena su na lokalitetima Prekaje u Brocu (rimska vila), Kojčinovac (nadgrobni spomenik), Velika Obarska (olovna pločica kultne namjene sa predstavom tzv. Podunavskih konjanika), Amajlije (bronzana figurina visine 13 cm), Modran (ostava rimskog novca), Dijelovi (dvije kamene skulpture lavova), a otkriveni su i lokaliteti u Janji, Dvorovima, Batkoviću, Patkovači. Negdje na prostoru Donjeg Podrinja (na jednoj od strana Drine) nalazilo se rimsko naselje Ad Drinum (Na Drini), ali još uvijek nije poznato njegovo tačno mjesto.

Rimski spomenici sa predstavama delfina i lava, lokalitet u selu Dijelovi
(eksponati Muzeja Semberije)

Rimski kameni avan, prečnika preko jednog metra (eksponat Muzeja Semberije)

STARI SLOVENI

Najstariji staroslovenski lokalitet u Semberiji nalazi se s obje strane Bistrika, između sela Batković i Ostojićevo i sastoji se od četiri manja lokaliteta (Jazbine, Oraščić, Gradine i Čelopek) koji potiču iz perioda od 7. do 12. vijeka. Na lokalitetima Jazbine i Oraščić pronađeni su ostaci naselja iz 7-9., odnosno 10-12. vijeka, sa poluukopanim zemunicama čiji su zidovi izgrađeni od šepera i nabijene zemlje, a najznačajniji nalaz je kompleks metalurških radionica na lokalitetu Čelopek u kojima se u 8. vijeku topilo gvožđe i proizvodile gvozdene alatke o čemu jasno svjedoči nalaz gusano-grafitnog lonca koji se čuva u Muzeju Semberije u Bijeljini. U ovo vrijeme naselje na Bistriku, vjerovatnog naziva Bistrica, bilo je bez sumnje centar župe koja je obuhvatila cijelu ravnicu prije nego što je nastala Bijeljina.

Nadgrobni spomenik sa ćirilskim natpisom, predturski period; pronađen prilikom radova na obnovi Atik džamije u centru Bijeljine

Natpis na spomeniku: + A TU LEŽI BELOSAV LUČIĆ U SVOJOJ CRKVI PLEMENITOJ POSTAVIŠE KAMEN SINOVI NjEMU

SREDNjI VIJEK

Prvo spominjanje imena Bijeljina gubi se u dalekoj prošlosti. U „Ljetopisu popa Dukljanina“ spominje se jedna pobjeda zahumskog kneza Bele-Pavlimira protiv Mađara „u ravnici Belina“. Ipak, zbog krajnje nepouzdanosti ovog spisa i brojnih dokazanih netačnosti, danas se u nauci smatra da je prvi siguran pomen naselja Bijeljine onaj od 3. marta 1446. kada je ovde opljačkan jedan dubrovački trgovac od strane ljudi iločkog bana. Dokument na latinskom jeziku o ovom događaju čuva se u Dubrovačkom arhivu, u zbirci Lamenta de foris, tom 20, pagina 71, koji u prevodu glasi:

„Dana 3. marta 1446.

Bogiša Bogmilović pred gospodinom Alojzom knezom dubrovačkim podnosi tužbu protiv Vučića Pribiševića i Vučića Ugrinovića i Radića Gučića i ostalih ljudi iločkog bana Osvarta; izjavljujući da su ga oni opljačkali u Bielini, i oduzeli mu: u robi, dukatima, srebru i suknu – 435 dukata i dva konja sa oružjem i njegovu odjeću i jedan srebreni poslužavnik.“

Faksimil dokumenta sa prvim pomenom Bijeljine (Dubrovački arhiv)

Pored ovoga, nalazi srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika sa staroćirilskim natpisima, prilikom radova na obnovi Atik džamije u centru Bijeljine, bacaju novo svjetlo na prošlost ovog kraja u predturskom periodu. Iako nijedan spomenik nema siguran datum, paleografska analiza pokazuje da su natpisi nastajali u dugom vremenskom rasponu od druge polovine 14. do sredine 15. vijeka, što znači da su neki podignuti i prije bilješke u Dubrovačkom arhivu.

Ovim se još jednom potvrđuje da je Bijeljina u predturskom periodu bila zasebna župa, a da je njeno sjedište svakako bilo na mjestu gdje se nalazila crkva. Kroz tu župu je prolazio put koji je vodio iz Podrinja, tj. Preko Srebrenice, Kušlata, Zvornika, Teočaka i Bijeljine prema Mitrovici i Iloku. Sa tim glavnim putem ovdje se sastajao i put koji je vodio od rijeke Bosne tj. Dobojgrada dolinom Spreče, zatim preko Srebrenika i Soli.

Srednji vijek u Semberiji obilježile su stalne borbe za porevlast u ovim krajevima između vladara Srbije, Bosne i Mađarske, kao i sitnijih feudalaca. Iz vremena srednjeg vijeka potiče najstariji vjerski objekat u Gradu – Manastir Tavna, za koji se vjeruje da je zadužbina sinova kralja Dragutina i da potiče s početka 14. vijeka.

Mač iz 15. vijeka, lokalitet u selu Dvorovi (eksponat Muzeja Semberije)

Oslabljene feudalnom neslogom i međuhrišćanskim borbama, ove države nisu uspjele da odole turskim nasrtajima pa se Semberija, kao i najveći dio okolnih zemalja, u 16. vijeku našla pod turskom vlašću. Konačna turska okupacija oblasti desila se najvjerovatnije oko 1530. godine. Nakon toga, u prvom popisu Zvorničkog sandžaka 1533. godine u bijeljinskom kraju (Bijeljinska nahija) spominju se samo 4 sela: Četvrtkovište, Mirkovci (Dašnica), Grm (Galac) i Čukojevići (Modran) sa ukupno 55 kuća. Popis iz 1548. godine pokazuje povećanje broja na 17 sela sa 772 kuće od kojih 554 hrišćanske (pravoslavne) i 218 muslimanskih. Ukazom turskog sultana iz 1580. godine Četvrtkovištu (centar današnje Bijeljine) je dodijeljen status kasabe, postavljeno je središte kadiluka za tri nahije (Bijeljina, Koraj, Teočak) i uspostavljeni pazarni dan i godišnji sajam. Oko pola vijeka kasnije, prema tzv. Tuzlanskom sidžilu iz 1634. i nekim drugim izvorima, sjedište kadiluka se opet naziva starim srednjovjekovnim imenom Bilina.

Kubura iz turskog perioda (eksponat Muzeja Semberije)

Poslije jednog vijeka relativne stabilnosti oblasti, Turska gubi Panoniju (u Bečkom ratu 1683-1699) i granica sa Austrijom se vraća na Savu i Dunav. Već 1716. u sastav Austrije ulazi cijela Posavina i tom prilikom je Bijeljina u ratnim sukobima pretrpjela velika razaranja. Turci su Bijeljinu ponovo okupirali 1739. godine. Tokom ovih ratova, i kasnije kroz cijeli 18. i dobar dio 19. vijeka, traju migracije stanovništva uzrokovane krajnje nestabilnom situacijom. Prvi i Drugi srpski ustanak, Posavska buna i Srpsko-turski rat, zbog učešća Srba iz Semberije imaju za posledicu privremeno ili trajno iseljavanje jednog dijela stanovništva u krajeve preko Save i Drine. Nakon neuspjeha ustaničkog „ofanzivnog plana“ 1809. godine, Srbi u Semberiji su strahovito desetkovani, pa su mnoga naselja potpuno opustjela. U narednim godinama, u ovaj kraj se naseljavaju doseljenici iz pasivnih krajeva Hercegovine i Crne Gore i njihovi potomci su do devedestih godina 20. vijeka činili većinu stanovništva Semberije, a nakon oslobađanja Srbije od turske okupacije, u Semberiju se u većoj mjeri doseljava i muslimanski živalj. O prestanku većih kretanja stanovništva i relativnoj stabilizaciji prilika u Semberiji može se govoriti tek po austro-ugarskoj okupaciji 1878. godine.

NACIONALNO BUĐENjE

Srbi ovog kraja su iskreno podržali Karađorđev ustanak i veličanstveno buđenje srpskog naroda, ali pokušaj oslobađanja nije imao uspjeha. Najveći doprinos u pokušaju oslobađanja „prekodrinskih Srba“ dali su čuvene ustaničke vođe – Jakov Nenadović, pop Luka Lazarević, Stojan Čupić i pop Nikola Smiljanić. Rezultati ovih akcija u Semberiji i okolini bili su rušenje starog utvrđenja u Teočaku 1805. godine, spaljivanje Janje 1807. godine, a 1809. godine kratkotrajno je bila oslobođena Bijeljina i gotovo cijela Semberija i Majevica.

Ova teška vremena iznjedrila su i dvojicu najznamenitijih velikana ovog kraja: kneza Ivana Kneževića – Knez-Ivu od Semberije (1760-1840) kao simbola srpske plemenitosti, i Filipa Višnjića (1767-1834), najpoznatijeg srpskog guslara. Kao simboli Bijeljine i Semberije, na velikom grbu Opštine su predstavljeni kao čuvari štita. U Prvom srpskom ustanku istakao se i Simo Katić (1783-1832) iz Dvorova koji je bio komandant odbrane granice od Badovinaca do ušća Drine u Savu, a kasnije, za vrijeme vladavine kneza Miloša, pomoćnik starješine Mačve. Čuveni junak je bio i Zeko Buljubaša – Jovan Gligorijević (1770-1813) iz Broca – „Srpski Leonida“ koji je zajedno sa ostalim „golaćima“, herojski poginuo u bici na Ravnju, poslednjoj bici Karađorđevog ustanka.

Filip Višnjić i knez Ivo od Semberije

Bez obzira na sve otežavajuće okolnosti – gubitke u ustancima i kugu 1814. godine, Bijeljina je po popisu iz 1864. godine bila najveći grad u sandžaku sa 6.074 stanovnika (po istom popisu, u Tuzli je živjelo 5.264, u Zvorniku 4.870, a u Brčkom 2.562 stanovnika).

Iz vremena sutona turske vlasti potiču i dvije najstarije zgrade u Bijeljini: pravoslavna crkva Svetog Đorđa i zgrada Konaka, odnosno turske Opštine - današnji Muzej Semberije.

Pokušaji da se Bijeljina oslobodi u velikom Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875-1878. godine nisu uspjeli. U jesen 1875. godine pokušao je da se iz Srbije u rodni kraj vrati Jovan Panić sa 300 ustanika, ali je njegov odred razbijen kod Manastira Tavne. 1876. godine srpski đeneral Ranko Alimpić je bezuspješno opsijedao Bijeljinu i tada su turske snage u borbi na Galcu potukle i odred italijanskih dobrovoljaca – garibaldinaca.

AUSTRO-UGARSKA OKUPACIJA

Austro-Ugarska je upravljala Bijeljinom od 1878. do 1918. godine. Pošto je Dunavska Monarhija bila na mnogo višem stepenu civilizacijskog razvoja od Turske, Bosna i Hercegovina su doživjele ubrzan privredni napredak, koji je odveo da novog talasa buđenja nacionalne svijesti.

Već početkom 1879. godine Bijeljina, ukazom Zemaljske vlade, dobija prvi opštinski Statut, jedan od prvih u Bosni i Hercegovini pod austro-ugarskom upravom.

Popisom stanovništva 1879. godine utvrđeno je da u Bijeljini ima 1.602 stambena objekta i 6.090 stanovnika. Za to vrijeme Bijeljina je bila veliko naselje, peto po veličini u Bosni i Hercegovini. Vrijeme austro-ugarske okupacije je vrijeme preporoda Bijeljine, kada ona počinje da dobija obrise modernog grada. Uviđajući veliki strateški značaj Bijeljine u pograničnom položaju prema Kraljevini Srbiji vlasti su poklonile veliku pažnju razvoju naselja i njegovom prilagođavanju vojnim potrebama.

Crkva Svetog Đorđa sagrađena 1872. godine i Sresko načelstvo (danas Muzej Semberije)
(početak 20. vijeka)

Statutom su u nadležnost Opštine preneseni staranje o razvoju grada, regulacija postojećih ulica, otvaranje pijaca, noćna rasvjeta ulica, održavanje sedmičnih i godišnjih sajmova, čišćenje ulica i odvoz smeća na deponije izvan grada, staranje o zdravlju stanovnika i briga o gradskoj sirotinji. Opštinsko vijeće je ubrzo donijelo odluku o otvaranju žitne pijace u centru grada, pred sjedištem sreza i ona je tu bila do iza drugog svjetskog rata. Zaposleni su radnici koji su čistili ulice i nabavljena su dvoja kola za odvoz smeća. Iste godine su ozvaničeni i sedmični sajmovi utorkom i petkom, a za godišnje sajamske dane su određeni Dan Svetog Pantelejmona (Pantelino) i Dan Svetog Dimitrija (Mitrovdan).

Predgrađe Ledinci i žitna pijaca pred zgradom Opštine početkom 20. vijeka (fotodokumentacija Muzeja Semberije)

Već 1880. godine na najvažnijim mjestima u gradu su zasijali prvi fenjeri na petrolej, a o njihovom paljenju i održavanju vodio je računa naročito postavljen radnik. Austro-Ugarske vlasti su preuzele turskog garnizonskog ljekara dr Jakoba Kohula, bečkog diplomca medicine, čijim zalaganjem je 1880. godine otvorena prva bolnica u Bijeljini, a iste godine Bijeljina je dobila i prvu apoteku.

OSLOBOĐENjE

Prvi svjetski rat je donio nova stradanja stanovništva Semberije od strane austro-ugarskih vlasti zbog neprestanog sumnjičenja za saradnju sa Srbima sa druge strane Drine. O užasima tih dana, junaštvu Semberaca i njihovoj nepokolebljivoj želji da žive u slobodi zajedno sa sunarodnicima uvjerljivo svjedoči poznati austrijski pisac i novinar Egon Ervin Kiš čija regimenta je tada bila smještena u Bijeljini.

1918. godina je označila veliki preokret – nakon proboja Solunskog fronta i pobjedonosnog pohoda srpske vojske, raspala se Austro-Ugarska Monarhija, a Semberiju je prvi put u savremeno doba na duže vrijeme obasjala Sloboda.